Od Redakcji: Prezentujemy Czytelnikom fragmenty przedwojennego polskiego opracowania poświęconego włoskiej gałęzi filozofii platońskiej w XV wieku. Poglądy filozofów z tego kręgu uderzająco przypominają tezy głoszone pięćset lat później przez przedstawicieli „tradycjonalizmu integralnego”. Wskazują też, że pomiędzy chrześcijaństwem a pogaństwem należy widzieć raczej kontynuację niż przeciwieństwo – co kilka wieków później starali się pokazać tacy autorzy, jak Gilbert Keith Chesterton, Clive Staples Lewis czy Tadeusz Zieliński. (A.D.)
Wspólnym wszystkim uczestnikom Akademii Florenckiej (1) był pogląd na religię jako na doktrynę filozoficzno-teologiczną, oraz jako na instytucję kultu.
Pierwsza koncepcja wiąże się z doktryną szkoły aleksandryjskiej (2), a w szczególny sposób z Klemensem Aleksandryjskim (3), który chrześcijaństwo uważał za kontynuację starożytnej teologii. Rozpowszechniona w literaturze patrystycznej legenda o spotkaniu Platona z prorokiem Jeremiaszem w Egipcie zastąpiona została w środowisku florenckim przez inną, że Platon i Mojżesz korzystali ze wspólnego źródła, z doktryny egipskiej. To wspólne źródło dla prawodawstwa Mojżesza i filozofii Platona miało się zawierać w doktrynie chaldejskiej (4) i w nauczaniu Hermesa Trismegista (5), który miał wyłożyć w głównym zarysie zasady później rozwiniętej teologii. (…). W ten sposób chrześcijaństwo pojęte zostało jako kontynuacja antycznej teologii; dzieje chrystianizmu jednak nie zawsze stanowią postęp w stosunku do starożytnej religii, ponieważ przechodzą przez takie okresy, w których doktryna starożytna przekształcona została przez tych, którzy nie znali jej treści (…). Chcąc przeniknąć naukę Platona i antyczną teologię, Akademia Florencka dążyła do powrotu do właściwej koncepcji religii, jako zjawiska związanego z historycznym rozwojem ludzkości, jak również do wytworzenia właściwego poglądu na chrześcijaństwo, jako na najdojrzalsze urzeczywistnienie religii uniwersalnej.
(…).
Podstawową w tej dziedzinie jest pewna teza antyczna, którą zawdzięcza się prawdopodobnie Macrobiusowi (6), według której wszechświat pojęty jest jako świątynia Boga, zaś kult religijny jako coś odpowiadającego porządkowi organizacji wszechświata.
(…).
Najbardziej jednak charakterystycznym punktem w poglądach religiologicznych Ficina (7) i w rozważaniach na temat chrystianizmu jest jego pogląd na rozwój religii w starożytności i stosunek tych religii do chrześcijaństwa. Wypowiada on mianowicie interesujący pogląd na rozwój religii od najdawniejszych czasów, gdy był politeistyczny kult demonów, poprzez wyższe formy rozwoju religii, zaszczepionej ludziom przez Boga, a więc poprzez Prawo Mojżesza, religię Proroków i grecką teologię (…) aż do chrześcijaństwa i do jego interpretacji aleksandryjskiej, która była wyrazem dążności do uzgodnienia chrześcijaństwa z teologią antyczną.
(…).
Zgodność chrześcijaństwa i platonizmu, syntezy teologii antycznej, wynika z jego teorii o genezie teologii antycznej, greckiej i hebrajskiej, i o Sybillach.
Teologia antyczna powstaje, według niego, w Syrii, skąd powstała doktryna chaldejska (…). Założycielem tego prądu miał być według Ficina, Abraham, od którego mają pochodzić trzy pokrewne doktryny religijne starożytności, chaldejska, hebrajska i egipska, z tych doktryn zaś wykrystalizowują się dwa kierunki myśli teologicznej w starożytności, z których jeden wydaje z siebie judaizm (Prawo, Prorocy, Esseńczycy) (8), drugi teologię grecką (orfizm, misterium samotrackie) (9), i te dwa kierunki stają się przygotowaniem chrześcijaństwa, w którym się łączą w jedną doktrynę.
Rozwój religii antycznych w kierunku przygotowania chrześcijaństwa widział Ficino w pewnej tradycji religijnej, znajdującej swój wyraz w Sybillach (10). Tym pismom apokryficznym, znanym pod nazwą Oracula Sibillina (11), Ficino nadaje duże znaczenie, uważając je za autentyczne i odpowiadające postaciom wzmiankowanym przez Warrona i Liwiusza (12). Pogląd ten, który wywarł duży wpływ na myśl religijną Renesansu, znajdującą swój wyraz w twórczości Michała Anioła, powstał właśnie w Akademii Platońskiej we Florencji i w działalności Ficina, który rozproszone wiadomości o Sybillach związał z wyżej przedstawionym poglądem na rozwój teologii starożytnej. Sybille uznane były przez niego za łącznik pomiędzy doktrynami wschodnimi a teologią grecko-rzymską, podobnie jak myśliciele chrześcijańscy za ogniwo pomiędzy teologią naturalną a objawioną.
Bohdan Kieszkowski
Źródło: Bohdan Kieszkowski, Platonizm renesansowy, Warszawa 1935, s. 32-33, 66, 70-71. (Pisownię uwspółcześniono. Opuszczenia i przypisy pochodzą od Redakcji.).
Bohdan Kieszkowski – historyk filozofii; specjalizował się w badaniach nad platońską tradycją filozoficzną oraz jej ezoterycznymi i hermetycznymi obrzeżami. Autor m.in. prac: Giovanni Pico della Mirandola (1930), Awerroizm i platonizm we Włoszech w ostatnich dziesięcioleciach XV wieku (1932), Georgios Gemistos Pleton (1933), Platonizm we Włoszech w czasach renesansu (1933), Nauka a dążenia państwowe we Włoszech (1934), Platonizm renesansowy (1935), W sprawie platonizmu renesansowego (1936), Nauka a filozofia (1938).
Przypisy:
1. Chodzi o Akademię Platońską we Florencji – najważniejszy ośrodek nowożytnego neoplatonizmu w Europie, założoną w 1462 r. przez Marsilia Ficino. Akademia istniała do początku XVI wieku.
2. Szkoła aleksandryjska – określenie tradycji filozoficznej kultywowanej i rozwijanej w pierwszych wiekach po Chrystusie w Aleksandrii przy Egipcie – intelektualnej i duchowej stolicy świata hellenistycznego. Szkoła aleksandryjska była wewnętrznie zróżnicowana; zalicza się do niej wyznawców różnych religii: żydów (Filon z Aleksandrii), pogan (Ammoniusz Sakkas, Plotyn) i chrześcijan (św. Klemens Aleksandryjski, Orygenes). Wspólnym rdzeniem ich poglądów był platonizm interpretowany w sposób teistyczny.
3. Św. Klemens Aleksandryjski (ok. 150-215) – Ojciec Kościoła, platonik, przedstawiciel ezoteryzmu chrześcijańskiego. Autor dzieł: Zachęta Greków (wyd. polskie: Warszawa 1988), Kobierce zapisków filozoficznych dotyczących prawdziwej wiedzy (wyd. polskie: Warszawa 1994), Który człowiek bogaty może być zbawiony? (wyd. polskie: Kraków-Ząbki 1995), Wypisy z Theodota (wyd. polskie: Kraków 2001), Pedagog.
4. Chodzi o starożytne nauki astrologów i magów chaldejskich, czyli babilońskich.
5. Hermes Trismegistos (Hermes Trzykroć Wielki)– synkretyczne bóstwo, którego kult rozwinął się w epoce hellenistycznej i związany był z poszukiwaniem tzw. wiedzy hermetycznej (tajemnej, ukrytej przed profanami). Patron nauk tajemnych, zwanych też od jego imienia hermetycznymi.
6. Makrobiusz – neoplatoński filozof, żyjący na przełomie IV i V wieku po Chrystusie. W swoich poglądach łączył grecko-rzymskie pogaństwo z elementami chrześcijaństwa.
7. Marsilio Ficino (1433-1499) – włoski filozof, najwybitniejszy przedstawiciel neoplatonizmu w epoce Renesansu, założyciel Akademii Platońskiej we Florencji.
8. Esseńczycy – wspólnota religijna żydowskich ascetów, którzy żyli na Pustyni Judzkiej nad Morzem Martwym od ok. 150 roku przed Chrystusem do 68 r. po Chrystusie, kiedy zostali wyniszczeni przez wojska Rzymu. Wiedli życie monastyczne, którego wzorce wywarły wpływ na późniejszy rozwój monastycyzmu wschodniego.
9. Orfizm – prąd religijno-filozoficzny w antycznej Grecji, wywodzony od mitycznego poety Orfeusza, oparty na praktykowaniu ascezy i odprawianiu misteriów; ugruntował i rozwinął w religii greckiej ideę nieśmiertelności ludzkiej duszy. Misterium samotrackie – misteryjny kult sprawowany od głębokiej starożytności na wyspie Samotraka na Morzu Trackim, starszy od greckiego kultu bogów olimpijskich. Po skolonizowaniu Samotraki przez osadników greckich został włączony do religii helleńskiej.
10. Sybille – wieszczki, uprawiające wróżbiarstwo w kilku miejscach kultu religijnego w starożytnej Grecji. Od nich miały pochodzić tzw. księgi sybillińskie – zbiory przepowiedni, wykorzystywane w religii starożytnego Rzymu. Do ksiąg sybillińskich nawiązywały z kolei Wyrocznie sybillińskie, których znaczenie omawia dalsza część niniejszego tekstu.
11. Wyrocznie sybillińskie – zbiór profetycznych tekstów spisanych w późnej starożytności, jedno z dzieł odgrywających ważną rolę w ezoteryzmie dalszych epok.
12. Marek Terencjusz Warron – rzymski uczony, literat, polityk i dowódca wojskowy żyjący na przełomie II i I wieku przed Chrystusem; pozostawił obszerną spuściznę pisarską. Tytus Liwiusz – rzymski historyk żyjący na przełomie I wieku przed Chrystusem i I wieku po Chrystusie, autor dziejów Rzymu zatytułowanych „Od założenia Miasta”.
6 komentarzy